ირანელი მოგზაურის თვალით დანახული ხობი

გამომცემლობა არტანუჯმა 2016 წელს მეტად საინტერესო და საჭირო წიგნი - „საქართველო ყაჯართა პერიოდის სპარსულ წყაროებში - სამოგზაურო და მემუარული ლიტერატურა“ გამოსცა. კრებული შეადგინა, ტექსტები სპარსულიდან თარგმნა, შესავალი წერილი და კომენტარები დაურთო მარინა ალექსიძემ.

წიგნი მრავალმხრივ არის საინტერესო და თავის „საკბილოს“ ნებისმიერი ტიპისა და გემოვნების მკითხველი იპოვის.

წიგნის მოცულობიდან გამომდინარე (730 გვერდი) თქვენს ყურადღებას XIX საუკუნის ირანელი მოგზაურის ჰაჯ საიიაჰის ევროპაში მოგზაურობის წიგნზე შევაჩერებ.

ჰაჯ მოჰამად ალი, ცნობილი ლაყაბით „საიიაჰი“ (მოგზაური) 1859 წლიდან მოგზაურობს მსოფლიოში (საქართველო, ოსმალეთი, სერბეთი, ავსტრია, სლოვენია, იტალია, საფრანგეთი, ინგლისი, შოტლანდია... ამერიკა, იაპონია, ჩინეთი და სხვა მრავალი ქვეყანა).

საქართველოში ჰაჯ საიიაჰი ორჯერ ყოფილა. პირველად 1859 წელს. მეორედ მოგზაურობისას მოიარა სოხუმი და რამდენიმე პუნქტი სამეგრელოსა და აფხაზეთში.

მოდით, 160 წლით დავბრუნდეთ უკან და ირანელ მოგზაურთან ერთად გავიაროთ სამეგრელოს დასახლებებში (ზუგდიდი, ხობი, ანაკლია, ყულევი), უცხოელის თვალით შევხედოთ იმდროინდელ კულტურას, ტრადიციებს და მოსახლეობის ყოფა-ცხოვრებას.

 ჰაჯ საიიაჰი ოჩამჩირედან ზუგდიდში გადასულა - ის დღე ოჩამჩირეში გავატარე, მეორე დილით კი ზუგდიდში წავედი. გზა ტყეში მიდიოდა, მაგრამ ისეთი ტალახი აღარ იყო (აქ და ქვემოთ, შავად მონიშნული ტექსტები მოყვანილია ზემოთაღნიშნული მოგზაურობათა წიგნიდან ლ.ღ).

მოგზაურის განსაკუთრებული ყურადღება ზუგდიდელთა აღნაგობას და სახის სილამაზეს მიუქცევია - მოსახლეობის უმრავლესობას მოხდენილი აღნაგობა და ლამაზი სახე აქვს და შეიძლება ითქვას, რომ ამ მხრივ ისინი მთელ საქართველოში გამორჩეული ხალხია.

მოსახლეობა ძირითადად ინდაურებისა და ბატების მოშენებით ყოფილა დაკავებული, რომლებიც ცხვრების მსგავსად, საძოვრებზე გაჰყავდათ და შემდეგ ბაზარში ჰყიდნენ.

„ზუგდიდი, ბაღებში ჩაფლული პატარა ქალაქია. ერთი ბაღი, რომელიც ადრე აქაურ მბრძანებელს ეკუთვნოდა, ახლა რუსეთის სახელმწიფოს საკუთრებაა. ქალაქში ბევრი ძველი შენობა და ხისა და ქვის სახლია. აქ იგივე ჯურის ხალხი ცხოვრობს, რაც აბასთუმანში. ზუგდიდში ჭუჭყიანი მოედანი, დუქნები და პატარა ბაზარია, რომელშიც დაახლოებით 100 დახლი დგას... მოგზაურებისთვის ქალაქში გასტინიცაა აშენებული, სადაც რამდენიმე ოთახი ქირავდება. აქაური დიდებულები დროის გასატარებლად ხშირად იკრიბებიან ერთ დაწესებულებაში, სადაც სვამენ, ჭამენ და ბილიარდს თამაშობენ... ზუგდიდში დაახლოებით 5000 კაცი ცხოვრობს, რომლებიც ძირითადად მეგრელები, აბაზები, რუსები და სომხები არიან. ქართველი შედარებით ცოტაა. ქვით მოფენილი ქუჩები ლამპიონებით არის განათებული. ქალაქში კეთილმოწყობილი ფოსტის, პოლიციის და სასამართლოს შენობებია“.

მოგზაური ზუგდიდში 5 დღე დარჩენილა და შემდეგ გასდგომია ხობისკენ გზას - ცხენი ვიქირავე და ხობში წავედი. გზა გაყვანილი არ იყო და ირგვლივ ტყეები, ეკალ-ბარდები, წყალი და ტალახი იყო.

მეცხრამეტე საუკუნის 60-იან წლებში ხობი მცირე ტიპის დასახლება ყოფილა, სადაც გლეხები კამეჩების მოშენებითა და ფარჩის ქსოვით ყოფილან დაკავებული. ხობში რამდენიმე დუქანი, ფოსტისა და პოლიციის შენობები მდგარა.

„ხობში მზის ჩასვლისას ჩავედი. აქაური გლეხები ძირითადად კამეჩების მოშენებითა და ფარჩის ქსოვით არიან დაკავებული. მოსახლეობის უმრავლესობას მეგრელები შეადგენენ, რომლებიც მარტო საკუთარ ენაზე ლაპარაკობენ. ქალაქის ახლოს მდინარე რიონი (ალბათ შეეშალა მდინარე ხობისწყალში) მიედინება, მაგრამ მასზე ხიდი არ არის. გარშემო ბევრი კლდე და ტყეა. ქალაქში 40 სახლი დგას, რომლებიც მეტწილად გამხმარი ტოტებითა და მცენარეებით არის გადახურული“.

შემდეგი დასახლებული პუნქტი ანაკლიაა. ანაკლია მნიშვნელოვანი დასახლება ყოფილა - ნავსადგურით, საბაჟოს, ფოსტისა და სკოლის შენობებით.

„ანაკლია სამეგრელოს რეგიონის ნავსადგურია. ის შავი ზღვის პირას მდებარეობს. აქ ერთადერთი კარგი შენობა საბაჟოა, რომელშიც უცხო ქვეყნებიდან ჩამოსულ მოგზაურებს ძალიან მკაცრად ექცევიან. იქვე ახლოს მდინარე ენგური მიედინება, რომელიც შავ ზღვას უერთდება. ანაკლიაში ფოსტის შენობა და და პატარა სკოლაც არის. პორტს რამდენიმე სამხედრო პოლიციელი იცავს. ოფიციალური ენა რუსულია, მაგრამ აქაურებს საკუთარი ენაც აქვთ...“

ჰაჯ საიიაჰი ანაკლიიდან რედუტ-კალეში გამგზავრებულა რაც არ უნდა უცნაური იყოს კამეჩებშებმული (არა ცხენი, არც ხარი) „კალიასკით“. ხოლო ყულევიდან  ნავით ფოთში გადასულა.

„...არავითარი სურვილი არ მქონდა, რომ აქ (ანაკლიაში ლ.ღ.) დიდხანს დავრჩენილიყავი, ამიტომ მეორე დღესვე კამეჩებშებმულ კალიასკაში ჩავჯექი და რედუტ-ყალაში წავედი. ეს ციხესიმაგრე ძველ დროში მუსლიმებმა ააშენეს, თუმცა ახლა იქ მუსლიმები აღარ არიან და ოდესღაც მათ აქ ყოფნაზე მხოლოდ დანგრეული მეჩეთი თუ მიანიშნებს...”

არტანუჯის სპარსულ წყაროებში გეოგრაფიული სახელი ფოთი ნახსენებია 41-ჯერ, ზუგდიდი - 2-ჯერ, მარანი - 13-ჯერ, ნოვო სენაკი - 5-ჯერ, ჭალადიდი - 3-ჯერ, ხობი - 1-ჯერ, ანაკლია - 1-ჯერ და ყულევი -1-ჯერ.