ტოპონიმ „ყულევის“ ისტორია

ტოპონიმი მნიშვნელოვან ინფორმაციას იტევს კონკრეტული გეოგრაფიული არეალის ისტორიის შესახებ. პერიოდულად შემოგთავაზებთ ხობის მუნიციპალიტეტის ტოპონიმების შესახებ სამეცნიერო წყაროებში მიმობნეულ მასალებს.

ტოპონიმი „ყულევი“.

ყულევი - სოფელია საქართველოში (ხობის რაიონი). სპეციალისტთა ერთი ნაწილის მიერ ყულევი მიჩნეულია ისეთ სახელად, რომელშიც თითქოს ასახული იყოს საქართველოს ბედუკუღმართი ეპოქა, როცა ჩვენს ქვეყანაში ტყვეებით ვაჭრობა იყო გაჩაღებული. იმავე დროის ანარეკლად არის მიჩნეული სოფლის სახელი საყულიოც (წყალტუბოს რ-ნი): „ტყვედ გაყიდული ქართველები აქედან გემებით მიჰყავდათ უცხოეთშიო“.

აღნიშნული თვალსაზრისი არსებითად ემყარება იმ ენობრივ ფაქტს, რომ აღმოსავლური წარმოშობის სიტყვა ყული ქართულად „ტყვეს“ „მონას“ ნიშნავს. მაგრამ ყულის ეს მნიშვნელობა მაინცდამაინც ქართველი ტყვეების წასაყვანი ადგილის არსებობას არ უნდა გულისხმობდეს. საქმე ისაა, რომ ქართულ ენაში ყული გვხვდება როგორც რელიგიურ-სარწმუნოებრივი ტერმინი. მართალია, იგი მონას, ტყვეს ნიშნავს, მაგრამ აქ უნდა ვიგულისხმოთ არა გასაყიდად შეპყრობილი ადამიანი, არამედ ღვთის მიერ „დაჭერილი“ მონა, მსახური, ყმა, მორჩილი, ტყვე... ეს რომ ასეა, ამას აღმოსავლური (მუსულმანური) ონომასტიკის მონაცემებიც ადასტურებს. გავიხსენოთ: იმამ-ყული-ხანი, ალი-ყული-ხანი, შაჰ-ყული; ყულიაშვილი, ყულიჯანაშვილი... და სხვა. ეს ნიშნავს იმამის (ალის, შაჰის...) ყმა, მონა, ერთგული მსახური და მისთ. საგულისხმოა თვით ის ფაქტიც, რომ საქართველოს იმ რეგიონებში, სადაც თურქული ენა მეტ-ნაკლებად გავლენას ახდენდა (აჭარა, გურია, სამეგრელო, ქვემო ქართლი), შემორჩენილია არაერთი გეოგრაფიული ობიექტის სახელი, რომელშიც სიტყვა ყული მონაწილეობს. აქაც, ამ სახელებშიც, აღნიშნულია არა ტყვეების გასაყიდად წაყვანის ადგილი, არამედ რაღაც რიტუალური ნაგებობის ოდინდელი არსებობის დამადასტურებელი ფაქტი. ზემო იმერეთში (ტყიბულის რ.) ადგილის სახელად გვხვდება საყულია, რომელიც აშკარად სა-ყულ-ე-ა ფორმისაგან მომდინარეობს, ს. ცხუკუშერში (ცაგერის რ.) არის შემაღლებული ადგილი, რომელსაც საყულიე გორა ეწოდება. რაც შეეხება აჭარის რეგიონს, აქაურ ტოპონიმებში სიტყვა ყული/ყულე ძალზე ხშირია. თვით სიტყვა ყულე წარმოშობით არაბულია და ნიშნავს: კოშკი, ჯიხური, ციხე, თავდაცვითი ნაგებობა). ნაყულევი, ნაყულევა დადასტურებულია ადგილთა სახელებად ს. არსენაულში, ს. ჭალახმელაში, ს. საღორეთში და სხვაგან. აჭარულში ყულე სიტყვას მნიშვნელობა გაფართოვებია; აქ იგი აღნიშნავს როგორც კოშკს, ისე გოდოლს, ციხე-სიმაგრეს და სრა-სასახლესაც კი. გავიხსენოთ: „ფაშას ყულე დუუმგრიე, სასახლეს გეუღე კარი“.

ყულ/ყულე სიტყვათგან მომდინარე გეოგრაფიული სახელები საკმაოდ ხშირად ჩანს სამეგრელოს ტოპონიმიკაშიც. ზუგდიდის რაიონში, მაგალითად, ძველად არსებობდა სოფელი ყულიშკარ-ი; ყულიშკარი კი სხვა არაფერია, თუ არა „ხატის, ეკლესიის კარი“. აქვე მოედინება მდ. ყულიწყარი, რაც „ხატის წყალს“ ნიშნავს. საინტერესო ცნობას გვაწვდის ე. თაყაიშვილი ყულიშკარის ხატის შესახებ:

„ზუგდიდიდან ცხრა ვერსზედ მდებარეობს სოფელი ყულის-კარი (იგივე ყულიშკარი), რომელშიც ინახება სასწაულმოქმედი ჯვარი... ეს ჯვარი განთქმულია მთელს საქართველოში თავისი სიძლიერით. მეგრელს არც ერთი ხატი და ჯვარი ისე არ სწამს  და სასწაულთ-მოქმედათ არ მიაჩნია,როგორც ყულისკარის ხატი,მაგალითების მოყვანა  კიდევ არაერთის შეიძლება , მაგრამ ვფიქრობთ,ესეც საკმარისია  დავრწმუნდეთ იმაში,

რომ ყული/ყულე-ძირიანი ტოპონომები, ამ შემთხვევაში, ყულევი, აგრეთვე საყულია, აღნიშნავენ არა მონების  გასაყიდ ადგილას, არამედ ადგილს, სადაც მდგარა ხატი , ჯვარი, ეკლესია ან რაღაც ისტორიული ძეგლი (ციხე, კოშკი, თავდაცვითი ზღუდე, ჯიხური და სხვ.) ჩვენს ამ ვარაუდს უთუოდ მხარს უჭერს ის ფაქტიც, რომ გასული საუკუნის დამდეგისთვის  ყულევს რედუტ-ყალე რქმევია, რაც აქ დიდი ციხე -სიმაგრის არსებობაზე მეტყველებს.

ისიც უთუოდ საინტერესოა  რომ მე-19 სა-ის მე-2 ნახევარის  „შემოქმედის ქრონიკაში“ სოფ. ყულიშ-კარი მოხსენიებულია როგორც ყულება: „მობრძანდა ზღვით ხელმწიფე იმპერატორი ნიკოლოზ ყულებას ზუგდიდს, დადიანთან გაიარა და ქუთა(ის)ს წაბრძანდა 

საბოლოოდ შეიძლება დავასკვნათ, რომ ყულევი  (ყულე-ევ-ი?) ნიშნავს:  „ციხესიმაგრიანი ადგილი“ მას ტყვეების გაყიდვასთან საერთო არაფერი არ უნდა ქონდეს.

წყარო:

გურამ ბედოშვილი, ქართულ ტოპონიმთა განმარტებით-ეტიმოლოგიური ლექსიკონი. თბილისი, 2002 წელი.